Электронный каталог

80/84(5каз)
Х 25
Хасан , С.
    Пушкинді қызықтырған қазақтар [Текст] / С. Хасан // AQIQAT. - Ақпан. - 2019. - №2. - Б. 46-54
ББК 80/84(5каз)

Рубрики: Филологические науки. Художественная литература

Кл.слова (ненормированные):
пушкинді қызықтырған қазақтар -- александр сергеевич пушкин -- жәңгір бөкейұлы -- орал казак әскері -- покатилов -- ақиқат журналы -- хасан серікқали
Аннотация: Александр Сергеевич сондағы Оралда болған үш тәуліктей уақыттың ішінде Орал Казак әскерінің әскери атаманы Покатиловтың қала орталығындағы қос қабатты сәулетті үйінде жатқан болатын. Ол да бұның бұрынғы кездесіп, талайғы шүйіркелесіп жүрген жоғары шенді әскерилерінің біріндей-ақ ақжарқын, адаммен жұғысқыш жан екен. Оның үстіне, Василий Осиповичтің өзі атақты ақын Александр Сергеевичке де мүлдем бөтен адам емес-ті. Ол кезінде жастай әскери адам болуды армандап, бертінде Екінші Петербург кадет корпусында оқыған еді. Ал, ол бертінде оны сәтімен бітірген соң, Неваның жағалауындағы бір әскери горнизонның артиллерияшылар бөлімшесінде біраз жыл қызмет атқарды. Оның ғасырдың басындағы Отан соғысы кезінде айрықша көзге түсіп, шенді, шекпенді болғандығы тағы бар. Түптеп келгенде, атаманның бұл кездегі Пушкиннің шығармашылығына деген өзіндік бір құрметі де ерекше еді. Покатилов ертеректе Петербургтегі зиялы қауым бас қосқан кештерде Александр Сергеевичтің сондағы қалың көпшіліктің қолқалауымен ортаға шығып, жаңа бір лирикалық жырларын шабыттана оқып, сондағы өзінің отырған ортасының ажары мен көркіне айналғандығына дейін де талай рет көзбен көрді. Па, шіркін, атақты Пушкинмен бір сәт қол берісіп амандасып, өзімен қайтара бір жүздесіп, оңашада бір тіл қатысу оның да көптен бергі іште жатқан бір асыл арманы еді ғой. Сол арманы өзін алдамағандығына шүкір десейші! Орал, шынында да, көне де, сұлу қала екен. Сол жылдың күзінде Орал Казак әскерінің наказной атаманы болып тағайындалатын Орал Казак әскерінің атаманы Покатилов Оралда ұлы ақынды өзі алдынан шығып, тиісінше қарсы алады. Бұндағы қауышу да Пушкиннің Оралға жеткенге дейінгі қауышуларының ешқайсысынан да еш кем болған жоқ. Сол жылдың 2-ші қазанында Пушкиннің өзінің әйеліне «…ондағы атаман мен казактар мені жақсы қарсалады, менің құрметіме екі мәрте қонақасы берді, олар менің денсаулығым үшін тост та көтерді…» деп үлкен толғаныс үстінде хат жазуының бір сыры да осында жатқан еді. Атаман бұл кезде өзінің қала сыртындағы саяжайынан қаладағы үйіне баруға енді ғана жинала бастаған болатын. Соған қарамастан, ол Пушкинді өзінің Шағанның етегіндегі орман-тоғайлы, бір шеті дариямен шектесіп жатқан саяжайына апарып, тиісінше сән-салтанатымен қонақ етті. Иә, сонда ғой, оның Пушкинге осыдан біраз жылдар бұрын ғана аң-құстар ғана мекен еткен бұл жабайы бақтың Орал казачествосы әскерінің саябағына айналдырылып, бұнда әртүрлі ағаш көшеттері отырғызылып, гүлзар баққа айналдырылғандығын айта келіп, бұл бақтың бертінде оралдықтардың арасында қарапайым ғана Хан тоғайы деп аталынып кеткендігін сөз ете қалғандығы! –Хан тоғайы? – Пушкинге сондағы атаманның әлгі сөздері тым тосын болып та естілген еді. –Иә-иә, Александр Сергеевич! – деді атаман өзінің сондағы қонақжай дастарханның басындағы әңгімесін әрі қарай да қызу түрде жалғастыра түсіп: – Бұл жәйден-жәй қойыла салған атау емес, бұл саялы бақтың ішінде кезінде Еділ мен Жайықтың аралығындағы ұланасыр сардалаға дейін келіп, Бөкей Ордасының негізін қалаған сұлтан Бөкей Нұралыұлы ақ патшаның құзырымен қазақ халқының сонау көне замандардан бергі салт-дәстүрлеріне сай, ақ киізге оралып, хан көтерілген. Бұл – бір, екіншіден, әлгі Бөкей хан өмірден өткен соң, оның орнына Астрахан қаласында, сондағы азаматтық губернатор Андреевскийдің үйінде жатып, орысша білім алған ұлы Жәңгір Бөкейұлы ресми түрде хан тағына отырғанда, әлі күнге дейін Ішкі (Бөкей) Орданы хан лауазымымен басқарып отырған ол да осы тоғайдың арасында тиісінше ақ киізге оралып, қалың елдің алдында хан көтерілген! Бір қарасаң, дәл сол кезде, яғни, осыдан тура он жылға жуық уақыт бұрын, дәл осы қазіргі сіз бен біз тұрған саябақта, бір жағынан, Жәңгір Бөкейұлы, бір жағынан, сондағы жас Жәңгірді хан сайламақ болып, сонау Орынбордан Оралға арнайы келген генерал-губернатор Эссеннің көздерінше, ала таңнан қала көгінен үш дүркін зеңбіректен сан рет оқ атылды. Иә, Александр Сергеевич, бұл тек сондағы Жәңгірді хан сайлау салтанатының тек алғашқы бір бастамасы ғана еді. Соның артынша-ақ, осы саябақтың ішінде халайықтың көз алдында Жәңгір Бөкеев ақ киізге оралып, оған Ішкі (Бөкей) Орданың ханы болып ресми түрде сайланғандығы туралы императордың Грамотасы салтанатты түрде табыс етіліп, үстіне сонау астаналық қаладағы ақ патшаның алтын сарайынан әкелінген бұлғын ішік жабылып, астына ақбоз ат мінгізілді.
Держатели документа:
БҚМУ

63.3
Ә 50
Әлімгерейұлы, Ө.
    Жәңгір мектебінің даңғыл жолы [Текст] / Ө. Әлімгерейұлы // AQIQAT. - 2021. - №12. - б. 68-71
ББК 63.3

Рубрики: Тарих

Кл.слова (ненормированные):
Жәңгір Бөкейұлы -- бөкей орда
Аннотация: Кешегі тәуелсіздік кезеңіне дейін қайсыбір тарихи тұлғаға олардың тегі мен табына қарай ден қойдық та, соған сай олардың ел алдындағы елеулі еңбегін ескерусіз қалдырып келгенімізді жасыруға болмайды. Осы тұрғыдан алғанда, Жәңгір Бөкейұлының үстем тап өкілі және қалың қазаққа сол таптың зілмәуір тізесін салмақтай батырғанын ешкім жоққа шығармайды. Ол Астрахан генерал-губернаторы Е. С. Андреевскийдің үйінде он жыл бойы тәрбиеленіп, хандықты әкімшілік жағынан басқару әдісін үйренді. Осындағы әскери училищені тәмамдап, орыс, неміс, француз, араб, парсы тілдерін меңгерді. Бар-жоғы қырық беске жетер-жетпес ғұмырының жиырма жылында хан тағына отырып, ел биледі. Орыс отарлаушыларына қызмет етті. Бірақ, туған халқына көп жақсылық жасағанын да ұмытпауымыз керек. Солардың кейбірін санамаласақ, Жәңгір шын мәнінде Бөкей Ордасындағы оқу-ағартуды қолға алып, онда денсаулық сақтау мен табиғат қорғау ісіне кәдімгідей тер төккен жан.
Держатели документа:
М. Өтемісов атындағы БҚУ